Giriş
Bankalar, modern finansal sistemin temel taşları olup, faizle para alınıp verilebilen, kredi, iskonto, kambiyo işlemleri yapan ve değerli varlıkları saklayan ticari kuruluşlardır. Bu kurumlar, ellerinde bulunan paraları, dövizleri ve altın gibi satın alma gücü veren araçları belirli ya da belirsiz bir süre için ya da saklama ve getiri sağlama gibi ikili amaçlarla açılan hesaplara kabul eden, dolayısıyla tasarruf sahipleri ile sermaye ihtiyacı olanlar arasında kaynak aktarımını gerçekleştiren mali aracılardır.
Bankaların ulusal ekonomideki en önemli fonksiyonu, topladığı fonları en verimli alanlarda kullandırarak millî gelirin artışına katkıda bulunmaktır. Geleneksel olarak bankacılık faaliyetlerinin temelini faiz gelirleri oluştursa da 2000’li yıllardan itibaren teknolojik gelişmeler, artan rekabet ve kar marjlarındaki daralma gibi etkenler bankaları müşteri odaklı yeni ürün ve hizmetler geliştirmeye, dolayısıyla gelir çeşitlendirmesine yöneltmiştir. Bu dönüşüm, bankaların geleneksel mevduat ve kredi işlemlerinin ötesinde, yatırım, sigortacılık, elektronik bankacılık ve karmaşık finansal işlemler gibi geniş bir yelpazede hizmet sunmasını zorunlu kılmıştır. Bu çalışma, bankaların sunduğu başlıca hizmet ürünlerinin yapısal ve işlevsel mekanizmalarını akademik bir perspektifle incelemeyi amaçlamaktadır.
Bölüm 1: Bankacılığın Temel İşlevi: Mevduat ve Kredi Mekanizması
Bankacılık sisteminin kalbini mevduat (fon toplama) ve kredi (fon kullandırma) işlemleri oluşturur.
1.1 Mevduat Yönetimi ve Hesap Türleri
Mevduat, gerçek veya tüzel kişilerin ellerinde bulunan paraların, bankalar nezdinde belirli bir süre (vadeli) ya da belirsiz bir süre (vadesiz) için tutulmasıdır. Hesap açılış sürecinde, gerçek kişiler için kimlik belgesi, vatandaşlık numarası ve imza örneği; tüzel kişiler için ise yetkili kişilerin imza sirküleri ve temsil yetkilerini gösteren resmî belgeler talep edilmektedir. Mevduat hesaplarında işlemler, kasa yoluyla veya hesaben aktarma yoluyla gerçekleştirilebilir.
Mevduat ürünleri arasında TL ve yabancı para hesaplarının yanı sıra, birikimlerini altın yönünde değerlendirmek isteyen yatırımcılara yönelik Altın Tevdiat Hesapları da bulunmaktadır. Altın hesapları, fiziksel altın tutma riskinden uzak, güvenli bir yatırım aracıdır ve TL/USD karşılığında altın alım-satımı veya arbitraj işlemlerine imkân tanır. Katılım bankaları nezdinde ise, kâr ya da zarara katılma sonucunu veren ve anaparanın aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen Katılma Hesapları yer almaktadır.
1.2 Kredilendirme İşlemleri ve Risk Yönetimi
Latincede güvenmek sözcüğünden türeyen kredi, başta para olmak üzere bir ekonomik gücün, avantajın ya da itibarın geçici bir süre için sağlanması, yani ödünç verilmesidir; bu işlem güvenin yanı sıra risk, süre ve verim etmenlerini de içerir.
Krediler, nitelikleri açısından iki ana kategoriye ayrılır:
- Nakdi Krediler: Bankalarca nakdi bir tutarın ödünç verilmesi suretiyle kullandırılan ve faiz kazancı (veya kâr payı gibi bir getiri) sağlanan kredilerdir. Uygulama yöntemleri açısından ise, baştan belli bir limitin tahsis edilip kullanımının müşteriye bırakıldığı Borçlu Cari Hesap tekniğine dayalı (rotatif) krediler ve genellikle bireysel nitelikte olup ödemesi bir takvime bağlanan taksitli krediler öne çıkar.
- Nakit Dışı (Gayrinakdi) Krediler: Bankaların başlangıçta ödünç para vermesini gerektirmeyen, müşterinin bir işi yapması, mal teslimi veya borç ödemesi gibi konularda bankanın müşteri lehine garanti vermesi niteliğindeki işlemlerdir. Bunlar bilanço dışı işlemler olup, bankalara komisyon geliri sağlar.
Bankalar, kredi taleplerini değerlendirirken kredi yaraşırlığı (kredibilite) değerlemesi yaparlar. Kurumsal krediler için bilanço ve gelir tablosu gibi finansal raporlar üzerinden analizler yapılırken; bireysel krediler için bireyin gelir-gider yapıları üzerinden puanlama çalışmaları esas alınır. Kredibilite analizinde genellikle 7C / 7K yaklaşımı (Karakter, Kapasite, Kapital, Karşılık, Koşullar, Kurallara Uygunluk, Kredi Dokümanlarının Yeterliliği) kullanılır.
Bölüm 2: Bankacılık Hizmetlerinin Çeşitlendirilmesi
Geleneksel faaliyetlerin yanı sıra bankalar, özellikle faiz dışı gelirleri artırmak amacıyla geniş bir yelpazede hizmet sunmaktadır.
2.1 Servet Yönetimi ve Yatırım Hizmetleri
Bankalar, müşterilerine Servet Yönetimi, Saklama Hizmetleri ve Yatırım Fonları gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Servet Yönetimi, yüksek düzeyli finansal yatırım seçeneklerinin değerlendirilmesini ve stratejik hedeflere odaklanmayı içeren bir faaliyet alanıdır. Bu kapsamda:
- Portföy Yönetimi: Finansal varlıklardan oluşturulan özel portföylerin, müşterilerin belirlediği risk oranı ve süre sınırları içinde, en yüksek verimi sağlayacak şekilde temsilci sıfatıyla yönetilmesidir.
- Yatırım Danışmanlığı: Sermaye piyasası araçları, ihraç eden kuruluşlar ve piyasa eğilimleri hakkında yönlendirici nitelikte olmayan yazılı veya sözlü finansal bilgi sunulması ve genel yatırım tavsiyesi verilmesidir.
- Yatırım Fonları: Tasarruf sahiplerinden fon katılma payı karşılığında toplanan paraların ya da diğer varlıkların, belli finansal yatırım alanlarına yönlendirilmesidir.
Bankalar, aynı zamanda altın ve diğer kıymetli maden yatırımları, yabancı para yatırımları (arbitraj) ve çeşitli türev ürün yatırımları (vadeli işlem, opsiyon sözleşmeleri) gibi alternatif finansal yatırım ürünleri de sunmaktadır. Örneğin, Altın Bankacılığı kapsamında külçe altın alım satımı ve gram altına endeksli mevduat hesapları hizmetleri yer alır.
2.2 Ticari Senetlere Dayalı Hizmetler
Bankacılık hizmetleri ticari senetler, yani Poliçeler, Bonolar (Senetler) ve Çekler ile ilgili işlemleri de kapsar.
- Poliçe, üç taraflı bir borç-alacak ilişkisini düzenleyen kıymetli evrak niteliğindeki bir ödeme aracıdır.
- Bono ve Poliçelerle ilgili bankalar, senet karşılığı kredi işlemleri yaparlar (kredinin açılması, senetlerin teminata alınması, kredinin kullandırılması).
- Çek, bankadaki mevduat hesaplarına dayanılarak, ödemeleri gerçekleştirmek üzere kullanılan, özel bir havale niteliği taşıyan kıymetli bir evraktır. Bankalar, çek hesabı açacak müşterilerin ekonomik ve sosyal durumunu ve çek kullanım yasaklısı olup olmadığını belirlemek zorundadır.
Bölüm 3: Elektronik Bankacılık ve Ödeme Sistemleri
Bankacılık hizmetlerinin dağıtım kanalları, geleneksel şube bankacılığından (fiziksel mevcudiyet) modern elektronik olanaklara (şube dışı bankacılık) doğru çeşitlenmiştir. Teknolojik gelişmeler, temel bankacılık hizmetlerinin dijitalleşme sürecini hızlandırmıştır.
3.1 Elektronik Dağıtım Kanalları ve Kartlar
Elektronik bankacılık (Şube dışı bankacılık), müşterilerin şubeye gitmeden, zaman sınırlaması olmadan hizmetlerden yararlanmasını sağlar ve işgücü tasarrufuna yardımcı olur. Kredi Kartları ve Banka Kartları bu elektronikleşmenin önemli bir parçasıdır. Kredi kartları, Satış ve Hizmet Noktası bankacılığına örnek teşkil eder ve kart hamiline nakit para risklerini azaltma, satın alma sürecini kolaylaştırma ve taksitlendirme olanaklarından yararlanma gibi kolaylıklar sağlar.
3.2 Para Aktarım ve Ödeme Hizmetleri
Bankacılıkta para aktarım hizmetleri arasında Havale ve EFT temel yer tutar.
- Havale, bir kişinin (Amir) kendi nam ve hesabına, bir başka kişiye (Lehtar), nakit veya benzeri misli şeyler vermek üzere üçüncü bir kişiyi (Banka) yetkili kılmasıdır. Günümüz teknolojisinde havaleler, bankacılık sistemleriyle eş zamanlı olarak alıcının hesabına alacak kaydedilir.
- Havale, aynı banka içindeki hesaplar arası transferleri (Virman) ve uluslararası transferleri (döviz transferleri) kapsayan hukuksal çerçeveyi belirler.
- Ayrıca, bankalar otomatik fatura ödemeleri, düzenli kira ve maaş ödemeleri gibi çeşitli tahsilat ve ödeme hizmetleri de sunmaktadır.
Bölüm 4: Bankacılıkta Uygulama Esasları ve Yasal Çerçeve
Bankacılık faaliyetleri, yüksek derecede düzenlemeye tabi olup, kurumsal yönetim, etik ilkeler ve finansal suçlarla mücadele gibi alanları kapsayan genel uygulama kuralları ve ilkelere tabidir.
4.1 Kurumsal Yönetim ve Etik İlkeler
Bankaların yönetimi, tüm çıkar grupları, pay sahipleri ve tasarruf sahiplerinin hak ve çıkarlarını koruyacak biçimde, yasal düzenlemeler ve bankacılık etik ilkeleri doğrultusunda yapılmalıdır. Bu etik ilkeler, dürüstlük, tarafsızlık, güvenilirlik ve saydamlık gibi temel değerleri içerir. Banka çalışanları, müşterileri sunulan ürün ve hizmetlerin yarar ve riskleri konusunda bilgilendirmek ve aynı hizmeti alan müşterilere tarafsız ve adil davranmakla yükümlüdür.
4.2 Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi (MASAK/KYC)
Suç gelirlerinin aklanmasının ve terörün finansmanının önlenmesi (AML/KYC), bankacılık hizmetlerinin kritik bir parçasıdır. Bankalar bu kanun kapsamında “Yükümlü” olarak tanımlanmıştır.
- Kimlik Tespiti: Sürekli iş ilişkisi kurulurken veya tek bir operasyonda ya da bağlantılı operasyonlarda 20.000 TL ve üstü işlemler gerçekleştirilirken kimlik tespiti zorunludur. Kimlik tespiti yapılamayan veya şüpheli durumlarda iş ilişkisi tesis edilmez.
- Müşterini Tanı (Know Your Customer-KYC): Banka, müşterileri ve faaliyetleri hakkında yeterli bilgi sahibi olmalı, bu bilgileri edinmek için prosedürler geliştirmelidir. Yüz yüze olmayan işlemlerde (internet bankacılığı vb.) ve riskli ülkelerle ilişkili müşterilerde Geliştirilmiş Müşterini Tanı Uygulamaları (Sıkılaştırılmış Tedbirler) uygulanır. Tabela şirketler/bankalar, fiziki ofisi olmayan bankalar ile çalışılması yasaktır.
4.3 Finansal Tüketicinin Korunması
Bireysel müşteriler için kullanılan “Finansal Tüketici” deyimi, bankacılık hizmet ürünlerinden kişisel gereksinimleri nedeniyle yararlanan bireyleri ifade eder. Tüketici kredilerinde, müşteriler 14 gün içinde herhangi bir gerekçe göstermeksizin sözleşmeden cayma hakkına sahiptir. Bankalar, müşterilerini uygulanan faiz oranları, faiz hesaplama yöntemi, masraflar ve geri ödeme koşulları gibi konularda bilgilendirmek zorundadır.
Bölüm 5: Banka Tiplerine Göre Süreç Farklılıkları
Türk Bankacılık sektöründe Mevduat Bankaları (geleneksel, faizli) ve Katılım Bankaları (faizsiz) temel olarak iki farklı iş modeliyle faaliyet gösterirler.
5.1 Mevduat Bankaları ve Katılım Bankaları Arasındaki Farklar
Mevduat bankaları, daha çok mevduat toplama ve bu kaynakla ticaret ve üretimin finansmanını sağlamaya odaklanır, genelde kısa vadeli işlemlere yoğunlaşır ve sabit getirili mevduat sunar. Bankaların faaliyet gelirlerinin temelini kredilerden alınan faiz gelirleri oluşturur.
Katılım bankaları ise faizsiz bankacılık sistemine sahiptir; sabit getirili mevduat yerine kâr ve zarara katılım fonu toplar ve finansal kiralama işlemi yapabilirler. Fon kullandırma işlemleri temel olarak ortaklık (Mudaraba, Muşaraka) veya borçlandırma temelli (Murabaha, İcara, İstisna) enstrümanlarla icra edilir.
5.2 Kredi Teklif ve Tahsis Süreçlerinde Farklılaşma
Her iki banka türü de kredi riskini yönetmek için firmaları ölçme, izleme ve raporlama yaparak analiz etse de Katılım bankalarının temel prensipleri kredi teklif ve tahsis süreçlerini etkilemektedir.
- Operasyonel Süreçler: Katılım bankalarında fon kullandırım koşullarından biri, kredinin doğrudan satıcıya ödenmesidir (Murabaha). Bu durum, krediyi müşterinin serbest kullanımına bırakmaması anlamına gelir, bu da banka açısından kredi riskini azaltmakla birlikte, teklif ve tahsis süreçlerini operasyonel anlamda uzatabilmektedir. Mevduat bankalarında ise genellikle kredi tutarı doğrudan müşterinin hesabına geçer.
- Risk İştahı ve Moralite: Mevduat bankalarının kredi riskine daha fazla maruz kaldığı düşünülürken, Katılım bankalarının temel prensipleri nedeniyle risk iştahlarının mevduat bankalarına kıyasla düşük olduğu söylenebilir. Katılım bankaları, İslami hukuka göre çalışılması yasak olan sektörlere (örneğin kumarhane ve gazinolar) fon tahsis etmeyeceği için, firmaların kredilendirilmesi süreci bu tür kısıtlamalarla şekillenir.
- Benzerlikler: Temel kredilendirme süreçleri (mali tahlil, skorlama, moralite incelemesi, firma analizi) büyük çerçeveden bakıldığında her iki tip banka için de benzerdir ve uluslararası standartlara (Basel) uyum gerektirir.
Sonuç
Bankacılık sektörü, finansal aracılık ve kaynak aktarımı gibi geleneksel rollerini sürdürürken, teknoloji ve rekabetin etkisiyle sürekli bir dönüşüm içerisindedir. Sunduğu hizmetler, temel mevduat ve kredi mekanizmalarından başlayıp, ticari senetler, karmaşık yatırım ürünleri (türevler, fonlar) ve elektronik bankacılık kanallarına (EFT/Havale, kartlar) kadar geniş bir portföyü kapsamaktadır.
Bankaların operasyonel yapısı, mevduat bankacılığı ve katılım bankacılığı gibi farklı iş modelleri etrafında şekillenir; Katılım bankalarının faizsizlik prensipleri ve fon kullandırımındaki kapalı devre sistemi, kredi riskini yönetme konusunda Mevduat bankalarından operasyonel olarak farklılaşmasına yol açsa da kredilendirme süreçlerinin temel analiz kriterleri (moralite, kredibilite) her iki banka türü için de benzerdir.
Ayrıca, bankacılık hizmetlerinin işleyişinde, sadece ekonomik karlılık değil, aynı zamanda yasal uyum (KYC/MASAK) ve etik ilkeler (dürüstlük, sır saklama) kritik bir öneme sahiptir. Bu düzenlemeler, sektörde istikrar ve güvenin korunmasını amaçlar. Nihayetinde bankalar, sadece finansal işlemlerin yürütüldüğü kurumlar değil, aynı zamanda ekonomik büyümenin ve ticari faaliyetlerin kayıt altına alınmasının (kayıt dışılığı önleme) temel araçları olarak fonksiyonlarını sürdürmektedirler.
Bankacılık sektörünün bu dinamik yapısı, bir orkestrayı andırır; Mevduat ve kredi, melodinin ana hatlarını oluştururken, yatırım ürünleri, elektronik ödeme sistemleri ve sıkı yasal denetimler ise bu ana melodiye derinlik ve ritim katan karmaşık enstrümanlardır. Tüm bu bileşenler, finansal ekosistemin uyumlu ve güvenilir bir şekilde işlemesi için bir araya gelir.