İslami finans ekosistemi 1940’larda bir düşünce iken 1960’larda vücut bulmaya başlamış 1970’lerde ise önemli kurumsallaşma hamleleri yaşamıştır. Devlet yardımıyla kurulan ilk faizsiz banka, 1971 yılında Mısır’da kurulan Nasir Sosyal Bankasıdır. İslami bankacılık tarihindeki en önemli adım 1975 yılında atılmış, İslam ülkelerinde ekonomik kalkınmayı ve sosyal kalkınmayı desteklemek amacıyla İslami esaslara uygun olarak İslam Kalkınma Bankası kurulmuştur.

İSLAM KALKINMA BANKASI (IDB)

İslâm Kalkınma Bankası (Islamic Development Bank [IDB]) çokuluslu bir finansal kalkınma kurumudur. İslâm Konferansı Teşkilatının amacı, Müslüman halkların ekonomik kalkınma ve sosyal gelişmelerini İslâm hukukuna uygun bir şekilde desteklemektir. Türkiye, 8.8.1974 tarihinde ve 74/8821 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile İslâm Konferansı Teşkilatı’na katılma kararı almıştır (Güçlü & Kılıç, 2020).

20 Ekim 1975’te resmi olarak faaliyetlerine başlayan kurumun tohumları 1973 yılında Cidde’de üye ülkeler Maliye Bakanları Konferansı’nda atılmıştır (İslam Kalkınma Bankası, 2022).

IDB, üye ülkeler ticaretin gelişmesine finansman desteği vermektedir. Ekonomik ve sosyal alt yapı projeleri finanse edilmekte, üretim kapasitelerini arttırmak için teknik danışmanlık vermekte, özel fonlar kurup işletmekte, bilimsel araştırmalar yapmakta, eğitim programları düzenlemektedir. İslâmî kurallara uygun finans modelleriyle yeni malî kaynaklar geliştirmektedir (İslam Kalkınma Bankası, 2022).

IDB, İslam İş birliği Teşkilatı üyesi ülkelerin ortak bir finans kurumu olarak kullanabileceği bir kurumdur. 2022 yılı itibariyle, IDB’ye üye olan ülke sayısı 57’dir. Ülkelerin IDB’ye üye olabilmeleri için öncelikle İslam İş birliği Teşkilatı’na üye olmaları ve İKB Yönetim Kurulu tarafından belirlenen sermaye katkısını yapmaları ve koşulları kabul etmeleri gerekir.

IDB Grubu’nun bünyesinde aşağıdaki dört kurum yer almaktadır.

• • • İslami Araştırmalar ve Eğitim Enstitüsü (IRTI)

İslami Araştırma ve Eğitim Enstitüsü (IRTI) 1981 yılında kurulmuştur.

IRTI, İslami finans sektörünün gelişimini desteklemek ve beşerî sermayeyi geliştirmek amacıyla araştırmalar yapar. Üye ülkelere kapasite geliştirme ve öğrenme konularında öncülük etmekte ve inovasyon temelli çözümler sunmaktadır. Zengin bir bilimsel kaynak merkezi olarak gelişen İDB, İslami finans endüstrisinin büyümesinde önemli bir görev üstlenir (Iqbal & Mirakhor, 2011).

IRTI, İslami Finansal Ürün Geliştirme Merkezi, Araştırma ve Geliştirme Hizmetleri ve İslami Finans Kapasite Geliştirme departmanlarından oluşan üç farklı bölümden meydana gelmektedir. (Güçlü & Kılıç, 2020).

• • • Yatırım ve İhracat Kredileri Sigortası Merkezi (ICIEC)

1994 yılında İKB grubu bünyesinde uluslararası bir kurum olarak kurulmuştur.

İslam İş Birliği Teşkilatı tarafından desteklenen İslami Ticaret ve Yatırım Sigorta Merkezi (ICIEC), Müslüman ülkeler arasındaki ticaret ve yatırımların güvenliğini ve desteklenmesini amaçlar. ICIEC, Yatırım Teşvik ve Yardım Garantisi Anlaşmasına taraf olan ülkeler için yatırım ve ihracat kredilerinin sigortalanmasını sağlar ve İslam İş Birliği Teşkilatı tarafından verilen yetkiye dayanarak kurulmuştur.

ICIEC, iki farklı faaliyet alanında hizmet sunar. Bunlar ihracat kredisi sigortası ve yatırım sigortasıdır. İhracat kredisi sigortası, ticari veya ticari olmayan nedenlerden kaynaklanan ihracat alacaklarının tahsil edilememe riskini kapsarken, yatırım sigortası ülke riskine karşı sigorta sunar. Bu riskler, kamulaştırma, kâr ve para transferi kısıtlamaları, savaş veya iç karışıklıklar gibi nedenlerdir (Güçlü & Kılıç, 2020).

• • • Özel Sektör Kalkınması İçin İslami İş birliği Kurumu (ICD)

1999 yılının Kasım ayında Suudi Arabistan’ın Cidde kentinde IDB himayesinde yapılan yıllık toplantısında bu kurumun kurulması kararlaştırılmıştır. Resmi olarak faaliyete geçme tarihi ise 8 Temmuz 2000’dir. Kurum, IDB’na üye ülkelerdeki özel sektör yatırımlarının desteklenmesi amacıyla kurulmuştur. Bu destek finansal olabileceği gibi teknik anlamda da destek verilebilmektedir. Bu desteklere ilaveten kamu ve özel sektör şirketlerine danışmanlık hizmeti vermek, girişimciliği destekleyerek rekabet ortamının gelişimine katkıda bulunmak ve üye ülkelerin ülkeleri dışındaki yatırımlarına mali ve teknik yönden desteklemek Kurum’un belli başlı görevleri arasındadır. Son olarak üye ülkelerde İslami finans ekosistemlerinin gelişiminin desteklenmesi sağlanmaktadır (Iqbal & Mirakhor, 2011). ICD, finansman desteğinde bulunacağı projelerin istihdam yaratma kabiliyetlerine, İslami finans piyasalarının gelişimine katkıda bulunup bulunmadığına, dış ticarete fayda sağlayıp sağlamadığını özellikle incelemektedir (Güçlü & Kılıç, 2020).

• • • Uluslararası İslami Ticaret Finansmanı Şirketi (ITFC)

ITFC, IDB bünyesinde 2007 yılında kulmuştur. ITFC’nin amacı, Müslüman ülkelerin iktisadi durumlarının iyileştirilmesi için özellikle Müslüman ülkeler arasında yapılan alışverişin geliştirilmesidir. Aynı zamanda, Kurum, üye ülkelerdeki işletmelerin uluslararası ticarette rekabet güçlerini arttırmasına yardımcı olmak ve onlara uluslararası pazarlardaki konumlarını güçlendirme imkânı sunmak amacıyla faaliyet göstermektedir. Müslüman ülkelerdeki işletmelerin global ölçekte rekabet avantajını elde etmeleri ve ihtiyaç duyan işletmelere hızlı ve etkin olarak finansman sağlama hedeflenmektedir. Kurum, İslami ilkelere göre yapılan alışverişin finansmanında önemli bir konuma sahiptir (Güçlü & Kılıç, 2020).

İSLAM İŞ BİRLİĞİ TEŞKİLATI (OIC)

1969 yılında Fas’ın başkenti Rabat’ta kurulmuştur. O dönemlerdeki ismi İslam Konferansı Örgütü olan kurum, 2011 yılından itibaren İslam İş birliği Teşkilatı olarak anılmaya başlanmıştır.

OIC’nin 57 üye ülkesi bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler ’in ardından dünyadaki ikinci büyük uluslararası kuruluştur. Üye ülkelerin devlet başkanları ve hükümet yetkilileri tarafından düzenli olarak yapılan İslam Zirvelerinde alınan kararlar, her yıl dışişleri bakanları tarafından incelenir. Kurumun başlıca görevi, Müslümanların menfaatlerini korumak ve güvenliğini sağlamak için uluslararası barışı desteklemektir.

OIC altında ekonomik ve ticari iş birliği, bilimsel ve teknolojik iş birliği, bilgi ve kültürel işler gibi konulara odaklanan sürekli komiteler bulunmaktadır.

• • • Uluslararası İslami Fıkıh Akademisi

OIC’nin bünyesinde bulunan bir alt kurumdur. Suudi Arabistan’ın Cidde kenti merkezli İslami eğitim akademisidir. Üçüncü İslam Zirvesi Konferansı tarafından kabul edilen 8/3-C sayılı Karar ile Haziran 1983’te kurulmuştur

Temel amacı, insanlık ile ilgili konuları İslam hukuku ve ahlâkına uygun olarak ele almak, araştırmak, etkinlikler ve toplantıları düzenlemek şeklindedir. OIC İslam Hukuku Akademisi, İslam hukukunun uygulanması ve yaygınlaştırılması konularında çalışmalar yapmakta ve İslami finans endüstrisi için önemli yol gösterici kararlar almaktadır (Güçlü & Kılıç, 2020).

• • • İslami Bankalar ve Finansal Kuruluşlar Genel Konseyi (CIBAFI)

2001 yılında IDB tarafından kurulmuş, merkezi Bahreyn Krallığı’nda bulunan OIC’na bağlı, kâr amacı gütmeyen uluslararası bir kuruluştur. Kurum, İslami finansal hizmetler sektörünün büyümesini destekleme göreviyle İslami Finans ilkelerinin uygulanmasına yönelik politikalar ve düzenlemeler yapmayı, sürdürülebilirlik ve innovasyon bütünleşmesini sağlamayı, sektör araştırması ve analizi ile mesleki gelişimi desteklemeyi hedeflemektedir.

• • • İslam Ülkeleri İstatistiksel Ekonomik Sosyal Araştırma ve Eğitim Merkezi (SESRIC)

SESRIC, 1 Haziran 1978 tarihinde Ankara’da faaliyete başlamış OIC’nin bir alt kuruluşudur. SESRIC, Ekonomik ve Sosyal Araştırma, Eğitim ve Teknik İş birliği, İstatistik ve Enformasyon, Yayın ve Bilgi İşlem ve İdari ve Mali İşler olmak üzere beş birimden oluşur. SESRIC, OIC’nin 8. Dışişleri Bakanları Toplantısı kapsamında 1977 yılında Trablus’ta kurulmuştur.

SESRIC’in görev alanını üye ülkelerle ilgili sosyo-ekonomik istatistiklerin bu ülkelerin kullanımına sunmak için toplanması, düzenlenmesi ve yayınlanması, üye ülkeler arasındaki iş birliği için iktisadi ve toplumsal araştırmalar yapmak ve değerlendirmek ve eğitim programları düzenlemek oluşturmaktadır. Bunlara ilaveten OIC ve BM arasında teknik koordinasyon sağlamaktadır.

ULUSLARARASI İSLAMİ DERECELENDİRME KURUMU (IIRA)

Merkezi Bahreyn Krallığı’ndadır. 2005 yılında faaliyete geçmiştir. Farklı ülkelerden birçok uluslararası finans kurumu, banka ve derecelendirme kuruluşları ile iş birliği halindedir. Temel amaç, İslami finans sektöründe faaliyet gösteren kurumların ve finansal araçların risk profilini değerlendirmek ve risk derecelendirmesi yapmaktır. Bu amaçla, kuruluş IDB, AAOIFI ve IFSB gibi diğer kuruluşlarla yakın iş birliği yapmaktadır. Kuruluşun organizasyon yapısı yönetim kurulu, bağımsız derecelendirme komitesi ve Şer’i danışma kurulu gibi fonksiyonları içermektedir (Iqbal & Mirakhor, 2011).

Uluslararası İslami Derecelendirme Ajansı’nın temel faaliyetlerine aşağıda yer verilmiştir (Kettell, 2011).

• Finansal araçları ve bu araçları ihraç eden kurumları derecelendirilebilmek için yöntemler geliştirmek,
• Piyasalardan sermaye araçları ile borçlanan muhtelif kurumların borçlanma ve geri ödeme kabiliyetleri üzerine bağımsız değerlendirme ve derecelendirme yapmak,
• İslami finans ilkelerinin finansal kurumlar ve araçlar üzerinden uygunluğu hakkında bağımsız görüş belirtmek,
• İslami finans endüstrisi ile ilgili araştırma ve analiz yapmaktır.

ULUSLARARASI İSLAMİ LİKİDİTE YÖNETİM ŞİRKETİ (IILM)

IILM, 2011 yılında kurulan bir uluslararası kuruluştur ve amacı faizsiz finans ilkelerine göre faaliyet gösteren bankaların likit varlık ihtiyacını karşılamak için İslami finansal hizmetler sunmaktır. Kuruluş, TCMB, Malezya, Endonezya, Lüksemburg, Nijerya, BAE, Kuveyt, Katar, Mauritus Merkez Bankaları ve İslam Kalkınma Bankası gibi hissedarlar tarafından desteklenmektedir. IILM’nin işlevleri arasında İslami finansal kuruluşların likidite yönetimini kolaylaştırmak, İslami bankalar arası piyasaların entegrasyonunu sağlamak, İslami finans kurumlarının rekabet güçlerini dengelemek ve yerel İslami bankalar arası piyasaların gelişmesine yardım etmek bulunmaktadır. (Dede, 2017).

İSLAMİ FİNANSAL HİZMETLER KURULU (IFSB)

IFSB (Islamic Financial Services Board), 2002 yılında Malezya’da kurulmuş bir uluslararası kuruluştur. İslami finans ekosisteminde düzenleme ve denetim görevleri bulunan kuruluşların üyeliğine açıktır. Nisan 2017 tarihine göre, IFSB 183 üyesi bulunmaktadır ve bunlar 70 düzenleyici ve denetleyici kurum, 7 uluslararası sivil toplum kuruluşu ve 106 finansal kurum, şirket, dernek ve borsadır. IFSB’nin görevi, İslami finansal hizmetler endüstrisi için uluslararası ilke ve standartlar belirlemektir (Güçlü ve Kılıç, 2020).

IFSB’nin kurumsal yönetim ilkeleri adalet (fairness), iç tutarlılık (integrity) ve hesap verebilirliktir (accountability) (Güney, 2015). Kurul, İslami bankacılık ve finans sektörü için standartlar sağlamaktadır (Bhatti, 2019).

İslami bankacılık ve finans sektöründe, IFSB tarafından yayınlanan ve “İslami Finansal Hizmetler Sunan Kurumlar (sigorta kurumları dışındaki) için Risk Yönetiminin Yol Gösterici İlkeleri” başlıklı bir raporda altı risk ana hatlarıyla belirtilmiştir. Bu risk kategorileri şunları içerir: kredi riski, sermaye yatırım riski, piyasa riski, likidite riski, getiri oranı riski ve operasyonel risk. Bu maddenin amacı için ilgili kategori, operasyonel risk kapsamına giren Şer’i uyumsuzluk riskidir. IFSB yönergelerinin 7.1. İlkesi, İslami finans kurumlarının şeriat kuralları ve ilkelerine uyumu sağlamak için bir Şer’i Danışma kurulu dahil olmak üzere yeterli sistem ve kontrollere sahip olması gerektiğini belirtmektedir.

İSLAMİ FİNANSAL KURULUŞLAR MUHASEBE VE DENETİM STANDARTLARI ORGANİZASYONU (AAOIFI)

26 Şubat 1990 yılında Cezayir’de kurulan ve 27 Mart 1991 yılında Bahreyn’de tescillenen kuruluş, İslami finans ekosistemine yönelik Şer’i standartların yanı sıra muhasebe, denetim, kurumsal yönetim ve etik konularında uluslararası düzeyde standartlar belirler ve geliştirir. Kuruluş, bağımsız ve kâr amacı gütmeyen uluslararası bir kuruluştur ve ismi ilk olarak İslâmî Bankalar ve Finans Kuruluşları İçin Finansal Muhasebe Kuruluşu olarak bilinirken daha sonra İslami Finansal Kuruluşlar Muhasebe ve Denetim Standartları Organizasyonu olarak değiştirilmiştir. Günümüzde birçok ülkede gönüllü olarak uygulanmakta iken Umman’da yasal zorunlulukla uygulanır (Ersoy vd., 2018). Kuruluşun temel işlevleri arasında İslami finans ekosistemine yönelik muhasebe, denetim ve yönetim uygulamalarının standartlarını geliştirmek, yayınlamak ve güncellemek, geliştirdiği uygulamaları İslami finans kurumlarına eğitimler, seminerler, süreli yayınlar ve araştırma faaliyetleri aracılığıyla iletmek bulunmaktadır.

AAOIFI bugüne kadar 100 standart yayınlamış ve bu standartlar dünya çapında İslami finans kuruluşları tarafından takip edilmekte ve uluslararası İslami finans uygulamalarının uyumlaştırılmasında önemli bir rol üstlenmektedir (Güçlü & Kılıç, 2020).

AAOIFI, İslami finansal ürünlerin hızla gelişmesi ile birlikte ortaya çıkan İslami muhasebe ve denetim standartları ihtiyacını karşılamayı amaçlamış bir kurumdur. Özellikle İslami finans kurumlarının finansal tablolarının hazırlanmasında ve İslami finansal ürünlerin muhasebeleştirilmesinde sorunları çözmektedir. AAOIFI, yayınladığı standartları Şer’i danışma kurulunun onayından geçirmektedir. Şer’i danışma kurulu, AAOIFI üyesi kurumların Şer’i danışma kurullarından seçilen üyelerden oluşur.

ULUSLARARASI İSLAMİ FİNANS PİYASASI KURUMU (IIFM)

2002 yılında Bahreyn, Brunei, Endonezya, Malezya ve Sudan merkez bankalarının ve IDB’nin ortak çabasıyla bir uluslararası kuruluş olarak kurulmuştur.

İslami sermaye piyasaları ve para piyasalarının kurumsallaşması ve gelişimi için kurulmuştur.

Kurum, İslami finans ürünlerinin yapılarının, sözleşmelerinin, ürün geliştirme ve altyapı süreçlerinin standardizasyonunu ve gelişimini sağlamayı amaçlamaktadır.

İslami para ve sermaye piyasalarının gelişimi için yol gösterici tavsiyelerde bulunmaktadır (Kettell, 2011). İlaveten, İslami bankaları düzenleyen otoriteler arasında iş birliğinin kurulmasını, likidite probleminin çözülmesini, ülkelerin varlığa dayalı menkul kıymet çıkarma olanaklarının genişletilmesini hedeflemektedir (Güçlü & Kılıç, 2020).

KAYNAKÇA

Akdemir, S. (2017). Faizsiz Fi̇nans Kanun Taslağına Yöneli̇k Eleşti̇ri̇ Ve Öneri̇ler: İslam İkti̇sadı İlkeleri̇ne Göre Bi̇r Değerlendirme. JIEF Journal of Islamic Economics and Finance, 3(2), 161–186.

Bälz, K. (2008). Sharia Risk? http://www.law.harvard.edu/programs/ilsp

BDDK. (2018). TKBB Danışma Kurulu Kararı. BDDK. https://tkbbdanismakurulu.org.tr/uploads/belgeler/BDDK-Kurul-Karari.pdf

Bhatti, M. (2019). Managing Shariah Non-Compliance Risk via Islamic Dispute Resolution. Journal of Risk and Financial Management, 13(1), 2. https://doi.org/10.3390/jrfm13010002

Çemberlitaş, İ. (2019). AAOIFI ve UFRS’ye Göre Teverruk Uygulaması Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanması. Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi.

Dede, K. (2017). Katılım Bankalarında Hazine Ürünleri ve Sermaye Piyasası Uygulamaları. Türkiye Katılım Bankaları Birliği. http://www.tkbb.org.tr/Documents/Yonetmelikler/sermayepiyasalariuygulamalari.pdf

Dinç, Y. (2016). Katılım Bankalarının Danışma Kurullarının Kurumsal Yönetim Unsuru Olarak Değerlendirmesi. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi (İEFD), 2(2), 83–103. http://dergipark.gov.tr/jief/issue/27745/293244

Ersoy, M., Çatıkkaş, Ö., & Yatmaz, A. (2018). İslami Muhasebenin Geleneksel Muhasebe ile Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi, 4(1), 96–110. https://doi.org/10.25272/j.2149-8407.2018.4.1.06

Ertugay, E., Gülençer, İ., Karabayır, M. E., & Doğan, M. (2019). Faizsiz Fi̇nansal Kuruluşların Denetimi. 3. Sektör Sosyal Ekonomi Dergi̇si̇, 54(3), 1442–1457. https://doi.org/10.15659/3.sektor-sosyal-ekonomi.19.09.1199

Faizsiz Finans Standartları. (2023). https://www.kgk.gov.tr/

Ginena, K., & Hamid, A. (2015). Foundations of Sharī‘ah Governance of Islamic Banks. Wiley. https://doi.org/10.1002/9781119053507

Güçlü, F., & Kılıç, M. (2020). İslami Fi̇nansın Dünyadaki Geli̇şi̇mi̇ ve İslami̇ Fi̇nansa Yön Veren Uluslararası Kuruluşlar Üzeri̇ne Bi̇r İnceleme. International Journal of Management Economics and Business, 16(1), 75–91. https://doi.org/10.17130/ijmeb.700891

Güney, N. (2015). İslami Fi̇nansta Şer’i Yöneti̇m Uygulamaları ve Konuyla İlgi̇li̇ Tartışmalara Genel Bi̇r Bakış. Turkish Journal of Islamic Economics, 2(2), 45–45. https://doi.org/10.15238/tujise.2015.2.2.45-69

Iqbal, Z., & Mirakhor, A. (2011). An introduction to Islamic finance: Theory and Practice (J. W. & S. (Asia) (Ed.); 2nd ed.).

İslam Kalkınma Bankası. (2022). İslam Kalkınma Bankası. İslam Kalkınma Bankası. https://www.isdb.org/

Kartal, M. T., & Ay, H. (2019). Türkiye’de Faizsiz Finans Kuruluşları Açısından Bir Dönüm Noktası: Faizsiz Finans Mu