Giriş
Küreselleşen dünyada sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ve finansal piyasaların entegrasyonu, finans sistemine yeni boyutlar kazandırmış, katılım bankacılığını ve finansal hizmet ile ürün yelpazesini genişletmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler bu süreci olumlu yönde etkilemiş, finansal piyasalarda işlem yapan bireylerin sayısında ve beklentilerinde artış yaşanmıştır. Bu gelişmeler, bireylerin finansal konularda yeterli bilgi ve beceriye sahip olmasının önemini artırmıştır. Özellikle bankaların hizmetlerini dijital kanallara taşımasıyla birlikte, müşterilerin birçok bankacılık işlemini uzman yardımı olmadan gerçekleştirebilmesi için finansal okuryazarlık düzeylerinin belirli bir seviyede olması gerekmektedir.
Finansal okuryazarlık kavramı genel olarak faiz, tasarruf, enflasyon ve borçlanma gibi temel finansal konulara hâkim olma ve bunlara ilişkin hesaplamalar yapabilme yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Finansal okuryazarlık düzeyini ölçmeye yönelik sorularda sıklıkla faiz, enflasyon, iskonto gibi faiz esasına dayanan kavramlar yer almaktadır. Ancak bireylerin finansal kararlarını yalnızca finansal bilgi ve becerilerine dayanarak değil, aynı zamanda inanç ve değerleri doğrultusunda da şekillendirdiği bir gerçektir. Bu bağlamda, dini hükümlerin etkisi altında finansal tercihler yapmak isteyen bireyler için faizsiz prensiplere dayanan katılım bankaları önemli bir alternatif sunmaktadır. Katılım bankaları, faizden sakınan bireylerin fonlarını ekonomik sisteme dahil etmekte önemli bir rol oynamaktadır. Ancak bu bireylerin de en azından temel düzeyde İslami finans okuryazarı olması, bilinçli tercihler yapabilmeleri açısından büyük önem taşımaktadır.
İslami finans okuryazarlığı, İslami finansal hizmetlere ilişkin bilgi, farkındalık ve beceriye sahip olma derecesi olarak tanımlanır. Bu düzey, bireylerin İslami kurallara uygun finansman kararları alma eğilimini etkileyen önemli bir faktördür. Ayrıca, mevduat bankaları ile katılım bankaları arasındaki farkın anlaşılması da İslami finans okuryazarlık düzeyine bağlıdır. Dolayısıyla, bireylerin İslami finans okuryazarlığı arttıkça katılım bankalarına olan yönelimlerinin de artması teorik olarak beklenebilir.
Bireylerin İslami Finans Okuryazarlık Düzeyi ve Katılım Bankacılığı Tercihi: Türkiye Değerlendirmesi
Yapılan ampirik çalışmalar katılım bankacılığı ve İslami finans prensipleri genel bilgi düzeyinin cinsiyet, yaş, medeni durum, gelir düzeyi ve eğitim durumuna göre anlamlı farklılıklar gösterdiğini ortaya koymuştur. Özellikle erkeklerin ve evli bireylerin bu konularda daha yüksek bilgi düzeyine sahip olduğu görülmüştür. Yaş grupları incelendiğinde ise 35-44 yaş aralığındaki katılımcıların temel finans ve ekonomi, İslami finans prensipleri ve katılım bankacılığı bilgi düzeylerinin diğer yaş gruplarına göre daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Eğitim ve gelir düzeyi arttıkça ise bireylerin tüm İslami finans okuryazarlık boyutlarındaki bilgi düzeylerinin de arttığı gözlemlenmiştir.
Çalışmalarda elde edilen önemli bulgulardan biri de sadece katılım bankasını tercih eden bireylerin diğer banka türlerini tercih edenlere göre İslami finans ürünleri bilgi düzeyinin daha yüksek olmasıdır. Ancak, bu bireylerin İslami finans prensipleri genel bilgi düzeyi, temel finans ve ekonomi bilgi düzeyi ile katılım bankacılığı bilgi düzeylerinin diğer banka türlerini tercih edenlere göre daha düşük olduğu görülmektedir. Bu durum, katılım bankası müşterilerinin tercihlerinde İslami finans ürünlerine yönelik özel bir ilginin etkili olabileceğini, ancak genel İslami finans bilgisi ve finansal okuryazarlık düzeylerinin farklılık gösterebileceğini düşündürmektedir.
Hem katılım bankası hem de faizli bankada hesabı olan bireylerin ise İslami finans prensipleri ve katılım bankacılığı bilgi düzeylerinin sadece diğer banka türlerini tercih edenlere göre daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu durum, bu bireylerin İslami finans konusunda daha bilinçli olmalarına rağmen, farklı nedenlerle (örneğin, çalıştıkları kurumun tercihi) konvansiyonel bankacılık hizmetlerinden de yararlanmayı tercih ettiklerini göstermektedir.
Faizli banka tercih etme nedenleri incelendiğinde, kişisel tercihiyle faizli bankayı seçenlerin çalıştığı kurumun tercihiyle seçenlere göre temel finans ve ekonomi bilgi düzeyi ile İslami finans ürünleri bilgi düzeyinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu bulgu, İslami finans ürünleri hakkında bilgi sahibi olan bazı bireylerin dahi, kişisel tercihler veya farklı gereksinimler nedeniyle faizli bankaları tercih edebildiğini ortaya koymaktadır.
Ayrıca, İslam iktisadı ile ilgili herhangi bir etkinliğe (ders, seminer, konferans vb.) katılan bireylerin İslami finans prensipleri genel bilgi düzeyi, temel finans ve ekonomi bilgi düzeyi, katılım bankacılığı bilgi düzeyi ve İslami finans ürünleri bilgi düzeylerinin katılmayanlara ve hatırlamayanlara göre anlamlı derecede daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuç, İslami finans konusunda eğitim ve farkındalık etkinliklerinin bilgi düzeyini artırmada önemli bir rol oynadığını göstermektedir.
Son olarak, yapılan korelasyon analizleri, bireylerin İslami finans okuryazarlık boyutlarının (temel finans ve ekonomi, katılım bankacılığı, İslami finans prensipleri ve İslami finans ürünleri bilgi düzeyi) herhangi birinde bilgi düzeyi arttığında, diğer boyutlardaki bilgi düzeylerinin de arttığını ortaya koymuştur. Bu durum, İslami finans okuryazarlığının bütünsel bir yapıya sahip olduğunu ve bir alandaki bilgi artışının diğer alanlara da olumlu yansıdığını göstermektedir.
Sonuç ve Değerlendirme
Türkiye’de yaşayan bireylerin İslami finans okuryazarlık düzeyleri ile katılım bankası tercihleri arasındaki ilişkiyi kapsamlı bir şekilde analiz dildiğinde elde edilen bulgular, bireylerin İslami finans okuryazarlık düzeylerinin tercih ettikleri banka türüyle anlamlı bir ilişki içerisinde olduğunu göstermektedir. Özellikle İslami finans ürünleri konusundaki bilgi düzeyinin yüksek olması, bireylerin katılım bankalarını tercih etme eğilimini artırmaktadır. Ancak genel İslami finans bilgisi ve katılım bankacılığına ilişkin temel kavramlar konusunda bilgi düzeyinin artırılması, katılım bankalarının daha bilinçli ve sürdürülebilir bir müşteri tabanına ulaşması açısından kritik öneme sahiptir.
Çalışmalarda, İslami finans okuryazarlık düzeyinin demografik özelliklere göre farklılaştığını da teyit etmektedir. Erkeklerin, evli bireylerin, orta yaş grubundaki katılımcıların, eğitim ve gelir düzeyi yüksek olanların İslami finans konusunda daha bilgili olduğu görülmektedir. Bu durum, İslami finansal okuryazarlığı artırmaya yönelik stratejilerin demografik farklılıkları dikkate alarak tasarlanmasının önemini vurgulamaktadır.
Katılım bankalarının müşteri portföyünü genişletmesi ve sektördeki payını artırması için bireylerin İslami finans konusundaki farkındalık ve bilgi düzeylerinin artırılması gerekmektedir. Bu amaçla, katılım bankaları tarafından mevcut ve potansiyel müşterilere yönelik temel finans, katılım bankacılığı, İslami finans prensipleri ve İslami finans ürünleri hakkında yüz yüze veya çevrimiçi eğitimler düzenlenebilir. Ayrıca, İslam iktisadı ile ilgili etkinliklere katılımın teşvik edilmesi de bireylerin bilgi düzeyini artırmada etkili bir yöntem olabilir.