Kitle fonlamasının son yıllardaki etkileyici büyümesine paralel olarak, kitle fonlaması uygulamasının etik yönleriyle ilgili artan bir endişe de görülmektedir. Kitle fonlaması başarılı bir finansman yöntemi olarak büyümeye devam etse de bir kitle fonlaması projesi başlatmak zorlu bir iştir. Bütün Dünya’da mevzuat henüz tam olarak oluşturulmamıştır ve çeşitli bölgelerin yasalarında önemli farklılıklar vardır. Yöntemin önündeki engellerin kalkması için hükümetlerin ve diğer kurumların dünya çapında yasaları uyumlu hale getirmeleri gerekmektedir. Birçok kitle fonlaması platformu ve projesi, az sayıda kontrol ve denetim ile çalışmaktadır.

Kitle fonlaması yoluyla bağış toplama, genellikle erken aşamadaki girişimler için cazip bir seçenektir, ancak bunların çoğu vaatlerini yerine getirmemektedir. Ayrıca, kötü niyetli girişimciler tarafından gerçekleştirilen dolandırıcılık, etik kaygıları da beraberinde getirmektedir. Yerleşik mevzuatın eksikliği ve çeşitli paydaşlardan gelen etik olmayan davranış potansiyeli, etkili yasama mekanizmalarının geliştirilmesi ve uygulanmasının gerekli olduğunu göstermektedir.

Kitle fonlaması kampanyaları beraberinde bazı etik kaygılar taşıyabilir. Bunlar arasında hileli kampanyalara maruz kalma, yetersiz mahremiyet koruması, taahhütlerin yerine getirilmemesi gibi riskler yer alır. Ayrıca, kampanya sahipleri bazen gerçekçi olmayan veya abartılı vaatlerle fonları manipüle edebilir ve toplanan fonun kötüye kullanılması da bir risk olabilir. Kitle fonlaması, fon sağlayıcılar arasında emsal değerlendirmesi eksikliği nedeniyle bazı zorluklara neden olabilir ve bu da kötü amaçlı kampanyaların daha fazla fon toplama şansını artırabilir.

Kitle fonlamada yatırımcıların kararları, girişimcilerin platformda sunduğu bilgilere dayanmaktadır. Özellikle hisse temelli kitlesel fonlamada sunulan bilgi, iş fikrini, ürün/hizmetin yenilikçi yönünü, gelir modelini vb. detayları içerdiğinden yatırımcıların ilgisini çekmek için bu bilgilerin mümkün olduğunca detaylı ve anlaşılır olması önemlidir. Ancak, bu bilgi ifşası, fikri hakların korunması ile ilgili problemler doğurabilmekte ve girişimcilerin rakiplerin platformlarda yayınlanan iş fikrine ilişkin bilgilere erişebilecekleri konusunda endişelenmelerine yol açabilmektedir. Bu nedenle yasal yaptırımların ötesinde etik davranmak kitle fonlama yöntemlerinde önem arz etmektedir (Atsan & Erdoğan Oruç, 2015).

İş etiği, iş dünyasındaki insanların doğru davranışlarını tanımlamaya ve bu davranışların ahlaki olarak neye dayandığını araştırmaya odaklanmaktadır. İş etiği, sadece bir iş durumunda yapılacak doğru şeyin ne olduğunu değil, aynı zamanda bu davranışların neden doğru olduğunu da ele almaktadır. İş etiğinde, ahlaki iddialar ve ilkeler belirlenmekte ve bu ilkelere uygun bir şekilde karar vermeye çalışılmaktadır. İnsanların sezgileri ile değil, ahlaki nedenlere dayalı tutarlı bir şekilde kararlar alması beklenmektedir. İş etiğinde karar vermeye rehberlik edebilecek farklı etik nedenler veya ilkeler sunan üç ana ekol, Kantçı deontoloji, faydacılık ve erdem etiğidir (Shneor & Torjesen, 2020). Kitle fonlama yöntemleri de bu çerçevede önemli alan yaratmaktadır.

ETİK SORUNLAR

Aşağıda dört farklı kitle fonlaması modelinin her biri ile ilgili etik ikilemleri detaylandırılmıştır.

Bağışa dayalı kitle fonlaması: Dört kitle fonlaması modeli arasında bağışa dayalı kitle fonlaması en az riski taşır. Fon verenler, bağış temelli kitle fonlaması girişimini desteklerken esas olarak hayırseverlik veya toplum yanlısı güdüler tarafından yönlendirilir. Bununla birlikte, ahlaki yükümlülükler ve fonların şeffaf bir şekilde kayıt altına alınması öncelikle önemlidir (Allison vd., 2015). Bağışçılar, daha çok manevi duygularla bir amacı desteklemek için yardımlarını birleştirirler. Fonların herhangi bir şekilde kötüye kullanılması bu nedenle bağışçıların morali üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir.

Bağış temelli kitle fonlaması büyük ölçüde düzenlenmemiş bir faaliyettir. Bu nedenle bazı kişi ve gruplar ne yazık ki bu fırsatı suistimal etmişlerdir. Ayrıca, tıbbi kampanyalar, örneğin hastalık hakkında yalan söyleyerek ve sahte kampanyalar oluşturarak kitle fonlama fonlarını kötüye kullanmaktadırlar.

Ödüle dayalı kitle fonlaması: Ödüle dayalı kitle fonlaması modeli orta düzeyde bir risk taşır ve doğası gereği daha az karmaşıktır. Bu modelde, fon verenlere parasal bir katkı karşılığında finansal olmayan bir ödül vaat edilmektedir. Ödüle dayalı kitle fonlamasının çekici basitliğine rağmen, ortak tehlikeler, vaat edilen ürünün alınmasında uzun gecikmeler, yanlış beyan ve fikri mülkiyet haklarının ihlalini içermektedir.

Ödüllerin yüzde 64’ünden fazlasının vaat edilenden daha geç gönderildiği tespit edilmiştir (Hauge & Chimahusky, 2016). Kurucular kampanyalarında gereğinden fazla söz verme eğilimindedir ve fon verenler bir projeyi finanse etmeden önce durum tespiti yapmak için her zaman yeterli deneyime ve yeteneğe sahip değildir.

Hisse senedine dayalı kitle fonlaması: Hisse senedine dayalı kitle fonlaması, birçok etik sorunu beraberinde getirir. Bu sorunlar arasında özsermayenin doğru fiyatlandırılmaması, ahlaki yükümlülüklerin yerine getirilmemesi, vasıfsız yatırımcıların risk altında olması ve yeniden sermayelendirme sorunları yer alır. Ayrıca, yeniden düzenleme ve finansal balon yaratma riski de söz konusu olabilir. Kitle fonlaması platformları, kâr elde etme hedefiyle hareket eden şirketlerin sunacağı tekliflere odaklanarak, tekliflerin kalitesini düşürebilir. Bu model, deneyimli ve çeşitli ilgi alanlarına sahip fon sağlayıcılarının yanı sıra, potansiyel yatırımcıların bilgi seviyelerini de hesaba katmalıdır. Bilim adamları, hileli ve yüksek fiyatlı teklifleri önlemek için sigorta sistemleri oluşturulmasını önermektedir.

Yeni ve kaynakları kısıtlı bir girişimin yönetilmesi çok zordur. Buna karşılık, deneyimli yatırımcılar yeni girişimlere finansmandan fazlasını sağlar ve genellikle sonraki yatırım turlarına hazırlanırlar. Bazı analistler, kitle fonlaması platformlarının hisse senedi sunmasına izin vermenin, menkul kıymetler piyasasına girmek için bir sonraki finansal balonun kapısını potansiyel olarak açacağına inanmaktadır. Bazı bilim adamları, hileli ve aşırı pahalı tekliflerin tespit edilmesini teşvik edecek bir sigorta sistemi oluşturulmasını da önermektedir (Shneor & Torjesen, 2020).

Borç vermeye dayalı kitle fonlaması: genellikle basit ve anlaşılır bir model olarak kabul edilir. Ancak, bu modelde yatırımcıların, faiz getirisi ile birlikte ödünç verdikleri parayı geri alacaklarına dair verilen sözlerin yerine getirilmeme riski vardır, bu da potansiyel bir etik kaygıdır. İlişkili risk, genellikle düşük ila orta düzeydedir ve borç verme koşullarının dikkatli bir şekilde belirlenmesi, riskleri minimize etmek için önemlidir. Somut bir örnek, yüzde 97,2 geri ödeme oranına sahip olan eşler arası kredi platformu Kiva.org’dur. Borç alanlar hakkında güvenilir bilgi eksikliği borç verenler için ciddi zorluklar oluşturmaktadır.

Bu kategorideki fon sağlayıcılar, fon sağladıkları proje hakkında sınırlı deneyime ve bilgiye sahiptir, bu nedenle yüksek bir getiri riskiyle yatırım yapmaktadırlar. Krediye dayalı kitle fonlaması ile ilişkili ahlaki tehlike çok yönlüdür. Aslında hem girişimciler hem de fon sağlayıcılar tarafından genellikle yeterince değerlendirilmeyen şey, bir girişimin toplanan fonları geri ödemeden önce ihtiyaç duyduğu başarı düzeyi ve sermaye üzerindeki genellikle yüksek faiz oranlarıdır (Hossain & Oparaocha, 2017). Bu, iyi niyetli işletmeleri bile ödemelerinde iflasa veya temerrüde düşmeye zorlayabilmektedir.

Girişimci bakış açısından, borca dayalı kitle fonlaması, dürüst girişimcileri boş yere çaba sarfetme potansiyeline sahiptir, çünkü kredileri söz verildiği gibi geri ödemeyi başarsalar bile, işlerini sürdürmek için çok az fonla kalabilirler veya hiç fonları kalmayabilir. Bu nedenle, sermaye fon verenlere geri ödense bile, başarısız bir girişim, girişimci veya fon verenlerin ana amaçlarını ve beklentilerini karşılayamayabilir. Fon sağlayıcıların, borç verilen işletmenin borç ödeme performansını veya faaliyetlerindeki riskleri yeterince anlamamaları nedeniyle yatırım kararlarının yanlış alınması gibi etik kaygıları mevcuttur. Bunun yanı sıra, bazı borç verenler, yüksek faiz oranlarına rağmen, yüksek getiri beklentileriyle aceleci yatırım kararları alarak, kendilerini mali olarak risk altına sokabilirler.

Ayrıca, borç vermeye dayalı kitle fonlaması platformlarında, dolandırıcılık ve kötüye kullanım riski bulunmaktadır. Bazı kötü niyetli girişimciler, aldıkları kredileri geri ödemeyerek fon verenleri zarara uğratabilirler. Bununla birlikte, bu tür sorunlar, platformların kredi riskini azaltmak için etkin bir kredi değerlendirme ve risk yönetimi sistemine sahip olmalarıyla önlenebilir. Son olarak, bu tür platformların düzenleyici mekanizmalar tarafından denetlenmesi ve gerekli şeffaflık standartlarını karşılaması önemlidir.

Etik ihlaller, kitle fonlamasının bir endüstri olarak olgunlaşmasını engellemektedir. Bu nedenle, farklı kitle fonlaması türleri ile ilgili etik konular, daha ayrıntılı bir analiz gerektirmektedir. Gelecekteki araştırmalar ayrıca kitle fonlaması platformlarının etik ihlaller için erken uyarı sistemlerini nasıl içerdiğine, mevzuatın etik ihlalleri nasıl engelleyebileceğine ve bunu nasıl engelleyebileceğine odaklanabilirler. Bu konular, kitle fonlaması ve bununla ilişkili etiği incelemenin önemini vurgulamaktadır.

Kitle fonlaması platformları, etik ihlalleri önlemek ve erken uyarı sistemleri oluşturmak için içerik denetimi, kullanıcı geri bildirimi, veri analizi, yapay zekâ gibi farklı yaklaşımlar kullanabilirler. Platformlar, etik ihlalleri önlemek için içerik denetimi yapabilirler. Bu, kullanıcıların yükledikleri içeriklerin incelenmesini ve belirli standartlara uygun olup olmadığının kontrol edilmesini içerir. Platformlar, kullanıcıların içeriklerini yüklemek için belirli gereksinimler belirleyebilir veya bir içerik denetleme ekibi oluşturabilirler. Ayrıca, kullanıcıların etik ihlaller hakkında geri bildirim sağlamalarına olanak tanıyabilirler. Kullanıcıların bu tür durumlarda şikâyet etmek veya endişelerini bildirmek için bir yol sağlamak, erken uyarı sistemlerinin oluşturulmasına yardımcı olabilir. Bununla birlikte, kitle fonlaması platformları, veri analizi yaparak etik ihlalleri tespit edebilirler.

Örneğin, benzer içerikler veya kullanıcı davranışları üzerindeki istatistiksel analizler, etik ihlalleri belirlemek için kullanılabilir. Son olarak, platformlar, yapay zekâ teknolojilerini kullanarak etik ihlalleri tespit etmek için erken uyarı sistemleri geliştirebilirler. Yapay zekâ algoritmaları, kullanıcı davranışlarını ve içerikleri otomatik olarak analiz ederek, potansiyel etik ihlalleri belirleyebilirler.

Bu yöntemlerin her biri, kitle fonlaması platformlarının etik ihlalleri önlemek ve erken uyarı sistemleri oluşturmak için kullanabilecekleri farklı araçlardır. Ancak, her bir yöntemin kendine özgü avantajları ve dezavantajları vardır ve platformlar, etik konuları ele almak için bir dizi farklı yaklaşım kullanmalıdırlar.

KAYNAKÇA

Hossain, M., & Oparaocha, G. O. (2017). Crowdfunding: Motives, definitions, typology and ethical challenges. Entrepreneurship Research Journal, 7(2). https://doi.org/10.1515/erj-2015-0045

Shneor, R., & Torjesen, S. (2020). Ethical considerations in crowdfunding. Içinde Advances in Crowdfunding(ss. 161–182). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-46309-0_8

Hauge, J. A., & Chimahusky, S. (2016). Are promises meaningless in an uncertain crowdfunding environment? Economic Inquiry, 54(3), 1621–1630. https://doi.org/10.1111/ecin.12319

Allison, T. H., Davis, B. C., Short, J. C., & Webb, J. W. (2015). Crowdfunding in a prosocial microlending environment: Examining the role of intrinsic versus extrinsic cues. Entrepreneurship: Theory and Practice, 39(1), 53–73. https://doi.org/10.1111/etap.12108

Atsan, N., & Erdoğan Oruç, E. (2015). Girişimciler için alternatif bir finansman yöntemi: Kitlesel fonlama (Crowdfunding). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 10(1), 299–320.