Giriş

Bor, periyodik tabloda “B” sembolü ile temsil edilen, metal ve ametal arasında yarı iletken özelliklere sahip değerli bir elementtir. Doğada kararlı iki izotopu (B10 ve B11) bulunan bor, nötronları absorbe edebilme ve çok çeşitli bileşikler oluşturabilme yeteneği sayesinde sanayinin vazgeçilmez hammaddelerinden biridir.

Bor ürünleri, son kullanım alanlarında genellikle %0,01 ila %20 arasında değişen oranlarda nihai ürünlere katılarak malzemelere farklı özellikler kazandırır. Örneğin, cam sektöründe bor kullanımı cam ürünlerinin dayanıklılığını, parlaklığını ve ısıya karşı direncini artırır.

Dünya ve Türkiye Bor Rezervleri: Tartışmasız Liderlik Türkiye’de

Bor madeni denildiğinde akla ilk gelen ülke Türkiye’dir. 2023 yılı itibarıyla dünya bor rezervlerinin yaklaşık %73,2’si Türkiye’de bulunmaktadır. Türkiye’nin bilinen başlıca bor yatakları şunlardır:

• Kırka / Eskişehir (Tinkal)
• Bigadiç / Balıkesir (Kolemanit-Üleksit)
• Kestelek / Bursa (Kolemanit)
• Emet / Kütahya (Kolemanit-Üleksit-Probertit)

Rezerv açısından en çok bulunan bor mineralleri ise kolemanit, tinkal ve üleksittir.

Dünya genelindeki ticari öneme sahip diğer bor rezervleri ABD, Rusya ve Güney Amerika’da yoğunlaşmıştır. 2023 verilerine göre dünya toplam bor rezervi yaklaşık 1,3 milyar ton civarındadır. Bu rezervlerin mevcut tüketim değerleri dikkate alındığında, dünyada yüzyıllarca bor cevheri sıkıntısı yaşanmayacağı öngörülmektedir.

Bor Sektörünün Yapısı ve Eti Maden’in Küresel Rolü

Dünya bor sektörü oligopol bir yapıya sahiptir. Sektörün büyük bir bölümü, Türkiye’den Eti Maden ve ABD merkezli ana rakip firma tarafından yönetilmektedir. Eti Maden, 2023 yılı itibarıyla dünya bor üretim kapasitesinin %48’ine sahiptir. Aynı yıl, 1,8 milyon ton bor ürünü satışı gerçekleştirerek 1,014 milyar dolar gelir elde etmiştir. Bu rakamlar, Eti Maden’in küresel bor pazarındaki liderliğini açıkça göstermektedir.

Bor Ürünlerinin Endüstriyel Kullanım Alanları: Camdan Tarıma Uzayan Bir Zincir

Bor madeninden elde edilen rafine ve konsantre bor ürünleri, sanayinin birçok farklı kolunda kritik roller üstlenmektedir. 2023 yılı itibarıyla dünya genelinde bor tüketiminin sektörel dağılımı şu şekildedir:

• Cam Sektörü (%50): Borosilikat camlar, cam elyafı ve TFT-LCD üretiminde bor hayati bir öneme sahiptir. Bor, ergimiş camın akışkanlığını artırır, yüzey sertliğini ve dayanıklılığını yükseltir. Bor oksit özellikle borosilikat cam ve cam elyaflarında yoğun olarak kullanılır. Borosilikat camlar, güneş enerji sistemleri, laboratuvar ekipmanları ve LCD ekranlar için vazgeçilmezdir. Cam elyafı ise tekstil ve izolasyon amaçlı uygulamalarda kullanılır ve bor, elyafın dayanıklılığını ve kimyasal direncinin artırır.
• Tarım Sektörü (%16): Bor, bitkilerin sağlıklı büyümesi ve ürün vermesi için gerekli bir mikro besin elementidir. Gübrelerde, herbisitlerde ve pestisitlerde kullanılan bor, şeker ve karbonhidrat dengesi, hücre bölünmesi ve tohum oluşumu gibi süreçlerde kritik rol oynar. Türkiye’de borlu gübre kullanımı henüz istenilen seviyede olmasa da, verimli tarım için büyük bir potansiyel sunmaktadır.
• Seramik ve Frit Sektörü (%13): Bor, seramik sırlarında ve porselen emaylarında yaygın olarak kullanılır. Sırlarda kullanılan bor oksit, cam oluşumunu kolaylaştırır, renk verici maddelerin çözünmesine yardımcı olur, yüzey gerilimini azaltır ve parlaklık sağlar. Türkiye, seramik sektöründe önemli bir üretici konumundadır ve bor kullanımı sektördeki kaliteyi artırmaktadır.
• Deterjan ve Temizlik Sektörü (%2): Bor bileşikleri, temizlik ürünlerinde ağartma, leke çıkarma, enzim stabilizasyonu ve su yumuşatma gibi özellikler sunar. Eti Maden’in “BORON” markasıyla piyasaya sunduğu temizlik ürünleri, borun bu doğal faydalarını tüketiciye ulaştırmaktadır.
• Diğer Sektörler (%19): Bor, yukarıda sayılan ana sektörlerin dışında kimya, metalürji (demir dışı metallerde cüruf oluşturucu ve ergitmeyi hızlandırıcı), bor bileşikleri üretiminde ve kaya gazı sektöründe hidrolik çatlatma sıvılarında da kullanılmaktadır.

Türkiye’nin Bor Stratejisi: Katma Değer Odaklı Üretim ve İhracat Hamlesi

Türkiye, sahip olduğu eşsiz bor rezervlerini sadece ham madde olarak ihraç etmek yerine, katma değeri yüksek ürünlere dönüştürme stratejisi izlemektedir. Eti Maden, bor madenlerinden farklı özelliklerde 22 çeşit ürün üretebilme kapasitesine sahiptir. En çok talep gören bor ürünleri arasında boraks pentahidrat (Etibor-48), boraks dekahidrat, borik asit ve öğütülmüş kolemanit yer almaktadır.

2023 yılı itibarıyla Eti Maden’in bor ürünleri ihracatının bölge bazındaki dağılımı şu şekildedir:

• Asya-Pasifik: %58
• Avrupa: %24
• Amerika: %16
• Ortadoğu: %1
• Afrika: %1

Yurt içi satışların sektörel dağılımı ise 2023 yılında şu şekilde gerçekleşmiştir:

• Cam: %34
• Seramik: %25
• Temizlik: %11
• Tarım: %9
• Yapıştırıcı-Tutkal: %5

Eti Maden’in temel politikası, katma değeri yüksek rafine bor ürünleri üretip satmaktır. Bu politika sayesinde, 2023 yılında toplam ihracatın %97’sini rafine bor ürünleri oluşturmuştur.

Bor Madeninin Geleceği: Yeşil Teknoloji ve Yüksek Katma Değer Alanındaki Artan Önemi

Dünya genelinde artan çevre bilinci ve yenilenebilir enerji yatırımları, bor ürünlerinin önemini her geçen gün artırmaktadır. Özellikle borosilikat camların güneş enerji sistemlerindeki ideal kullanımı, bu talebi desteklemektedir.

Türkiye, boru sadece geleneksel sektörlerde değil, aynı zamanda nükleer sanayi ve zırh yapımında kullanılan bor karbür, çelik üretiminde kullanılan ferrobor ve elektrikli araç bataryalarında kullanılan lityum karbonat gibi ileri teknoloji ürünlerinin üretimi için de stratejik yatırımlar yapmaktadır. Eti Maden’in Balıkesir/Bandırma’da Bor Karbür Üretim tesisi tamamlanmıştır. Ayrıca, lityum karbonat üretimine yönelik pilot tesisin açılışı yapılmış olup, Eskişehir/Kırka’da daha büyük kapasiteli bir tesisin proje çalışmaları devam etmektedir.

Tarım sektöründe bor kullanımının yaygınlaştırılması da Türkiye’nin öncelikleri arasındadır. Eti Maden ve Sabancı Üniversitesi iş birliğiyle yürütülen projeler, borun bitkiler üzerindeki olumlu etkilerini bilimsel olarak ortaya koymaktadır. Bu çalışmalar sonucunda tarım.etimaden.gov.tr adresi üzerinden çiftçilere bilgi sunulmakta ve çeşitli borlu gübre ürünlerinin (Etifert, Eti-Kbor vb.) tanıtım ve satışı yapılmaktadır. Eti Maden’in ürün çeşitlendirme stratejisi kapsamında Bakan Alparslan BAYRAKTAR 14.09.2024 tarihinde Bigadiç Bor İşletme Müdürlüğünde Granül Bor Üretim Tesisinin Açılışını Yapmıştır.

Sonuç: Bor, Türkiye İçin Stratejik Bir Güç ve Sürdürülebilir Kalkınmanın Anahtarıdır

Bor madeni, Türkiye için sadece bir yer altı zenginliği değil, aynı zamanda sanayi, tarım, temizlik ve enerji sektörlerinde stratejik bir kalkınma fırsatıdır. 2023 yılı verileriyle dünya liderliğini perçinleyen Türkiye, önümüzdeki yıllarda bor ürünlerinde katma değerli üretimi artırarak ihracat gelirini yükseltme potansiyeline sahiptir. Eti Maden’in “önce insan ve çevre sonra katma değerli madencilik” anlayışıyla yürüttüğü faaliyetler, Türkiye’nin bu stratejik hedeflerine ulaşmasında kilit rol oynamaya devam edecektir. Borun geleceği, Türkiye’nin geleceği için kritik bir öneme sahiptir.