Her bir İslâmi endeks, kendi İslâmi danışma kurulu tarafından onaylanan kurallara ve düzenlemelere tabidir. İslâmi hisse senedi endekslerini hazırlayan kurum ve kuruluşlar, Şeriat kurullarından uygunluk onayı alan firmaları tespit etmekte ve belirli periyotlarla (genellikle 3 ay) firmaları tarama kriterleri ile tekrar gözden geçirmektedirler. Endeks kapsamına dâhil edilecek firmaların seçiminde uygulanan nitel ve nicel kriterler, kurum ve kuruluşlara danışmanlık yapan bağımsız şeriat kurulları tarafından belirlenmektedir. Dünya’da faaliyet gösteren endeks sağlayıcıların genel itibariyle; geleneksel finans hizmetleri (bankacılık, sigortacılık), alkol, domuz ve ürünleri, tütün, silah ve savunma, gazino ve kumar, otel işletmeciliği, sinema, pornografi vb. içerikli faaliyetler gerçekleştiren firmaları endeks dışında tuttuğu görülmektedir.

Bununla birlikte, faaliyetler ve rasyolar konusunda farklı kriterler ve oranların belirlenmesinde uygulamada standart bir yaklaşım bulunmamaktadır. Bu kriterler, nicel ve nitel olmak üzere başlıca iki metodolojik ayırım yapılarak farklılıkları detaylandırılmıştır.

İSLÂMİ HİSSE SENEDİ TARAMA KRİTERLERİNDE MALEZYA YAKLAŞIMI

Malezya, İslâmi finansın ve İslâmi finans mühendisliğinin en gelişmiş olduğu ülkedir. Konvansiyonel sistemden pay almak için şartların mümkün olduğu kadar zorlandığı, İslâmi finans kural ve kaidelerinin olabildiğince yumuşatıldığı bir İslâmi finans sistemine sahiptir. 2013 yılı öncesi daha yumuşak olan bazı düzenlemeler uluslararası yatırımcıların beklentileri ve İslâmî sermaye piyasalarının gelişmesi neticesinde SAC (Malaysian Shariah Advisory Council) metodolojisinin revize edilmesine sebep olmuştur. Öncesinde faaliyet alanı ve ilgili diğer kriterleri sağlayan firmalar SAC tarafından İslâmî şirketler listesine dâhil edilmekte ve firmaların caiz olmayan faaliyet alanlarından elde ettiği gelirleri kabul edilmekteydi. Günümüz uygulamasında bu metodolojide nakit varlıklar ve kaldıraç oranıyla ilgili finansal kriterler kullanılmaya başlanmıştır (Camgöz, 2018, s. 64).

Hisse senetlerinin imtiyazlı hisse senedi olması halinde İslâmi yatırım aracı olarak görülmemesi genel kabul görmüş bir kural iken Malezya uygulamasında imtiyazlı hisse senetleri İslâmi açıdan uygun görülen bir yatırım aracı olarak kabul edilmektedir (Camgöz, 2019, s. 12).

Diğer bir yumuşatma sektörel ve finansal filtrelemede görülür. Genel kabul görmüş izleme metodolojilerinde otel ve eğlence tesisleri filtrelemeden geçemediği halde SAC Malezya otelleri belirli eşik değerlere göre değerlendirerek İslâmî endekslere almaktadır. Ayrıca, Malezya yaklaşımında da faiz veren veya alan şirketler Şeriata uygun yatırımlara hak kazanmazlar. Nitekim bu ana kaidedir. Fakat finansal oran taramasının amacı, kabul edilebilir asgari kaldıraç, alacak ve faiz geliri düzeyine uymayan firmaları dışlamaktır. İşte bu kabul edilebilir asgari kaldıraç kriterleri zaman içinde değiştirilmiş ve geliştirilmiştir. Bir şirket, borç seviyesi, alacaklar veya saf olmayan faiz geliri açısından aşağıdaki kriterleri karşılıyorsa, Şeriata uygun yatırımlar için kabul edilebilir olacaktır (“Shariah Screening and Islamic Equity Indices”, 2020):

• Toplam borçlar (Şeriata uyumlu olmayan) öz sermayenin %33’ünden az olmalıdır;
• Alacak hesapları toplam varlıkların %49’undan az olmalıdır;
• Nakit ve faizli menkul kıymetlerden elde edilen faiz geliri toplam gelirin %5’inden fazla olmamalıdır.
• Caiz görülmeyen sektörlerden elde edilen gelirlerin değerlendirilmesi konusunda SAC Malezya %5 eşik değeri ile birlikte belirli durumlarda %20 eşik değerini kullanmaktadır.

Arındırma konusunda ise yapılan yumuşatmada temettü saflaştırma süreci tamamen yatırımcılara devredilmiştir. Yatırımcılar, yatırımlarının araçlarının durumunu bilmekten ve onu saflaştırmak için kendi inisiyatiflerini kullanmaktan sorumludurlar. Arındırma yöntemi de yatırımcının kendisine bağlıdır (Manan, 2019, s. 12).

Hisse senedi operasyonlarında yumuşatma ise marj hesaplarındadır. İslâmi finansta hisse senetleri işlemlerinde kullanılan marj hesaplarının esasa uygun olmadığı konusunda genel bir görüş birliği olsa da Malezya’da mudâraba akdi çerçevesinde düzenlenen marjlı işlemler görülmektedir (Camgöz, 2019, s. 9).

İSLÂMİ HİSSE SENEDİ TARAMA KRİTERLERİNDE ORTADOĞU YAKLAŞIMI

İslâmi finans dünyasının bir bölümü ise daha katı kurallar çerçevesinde faaliyet göstermektedir. Burada referans alınan Şeriat Kurulu, İslâmi finans alanında lider olarak önemli bir öneme sahip olan Suudi merkezli bir İslâmi finans kuruluşu Al Rajhi Bank for Investment Co. ‘dur ve en önde gelen İslâmi finans kurumlarından biri olarak kabul edilmektedir. Bu kurumun Şeriat kurulunun yayınladığı ve Ortadoğu merkezli İslâmi finans dünyasının referans aldığı fetvalar İslâmi finans kurumlarının büyük kısmında aşağıdakiler gibi ana kaideler olarak kabul edilmektedir.

• Birincisi, Şirketin amaçları yasaklanmış faaliyetlerle uğraşmayı kesinlikle içermemelidir. Bu faaliyetler AAOFI tarafından açık olarak sıralanmıştır.
• İzin verilmeyen faaliyetlerden kaçınarak mevcut faaliyetler ile hayatını sürdüren şirketlerin faaliyet çeşitlendirmesi nedeniyle karma şirketler kurulmasına izin verilmez. Karma şirketlerin mal varlığında bulunan müsaade edilmeyen kısımdan kurtulmalıdır. Hisse senedi sahibi, ilgili mali dönemlerde hisselerin yasak kısmını tasfiye etmelidir.
• Arınma, krediden elde edilen faydaları ve her ne şekilde olursa olsun, izin verilmeyen geliri içermelidir.
• Borçlanmadan elde edilen fayda, toplam varlıklar içindeki payına göre hesaplanabilir. Borç alınan kredinin toplam aktiflere oranı %20 ise, temettü dağıtılsın ya da dağıtılmasın net gelirin %10’undan kurtulunmalıdır. Net gelirin olmaması durumunda, arındırmaya gerek yoktur.
• İzin verilemez gelir elde edilmesi durumunda, net kâr veya net zarar gerçekleşmesine ve temettü dağıtılıp dağıtılmamasına bakılmaksızın izin verilmeyen tüm gelirler arındırılmalıdır. İzin verilmeyen gelirden hiçbir şekilde yararlanılmasına izin verilmemektedir. Hayır amaçlı faaliyetlere bağışlanmalıdır (vergi, sadaka, reklam gibi ödemelerde kullanılmamalıdır)
• Şirketin faiz getirili borçlanması piyasa değeri (defter değerinin altında olmadıkça) oranının %30’unu geçmemelidir (oran toplam aktiflerin %25’i iken revize edilerek %30 olarak değiştirilmiştir).
• Şirketin müsaade edilemeyen gelirlerinin (faiz veya diğerlerinden) toplam gelire oranı %5’i geçmemelidir.
• İzin verilmeyen gelir, hayır amaçlarına bağışlanarak arındırılacaktır.

Al Rajhi Bank for Investment Co. Şeriat Kurulu, 1990 yılında, karışık (izin verilen ve izin verilmeyen) operasyonları olan şirketlerin hisse senetlerinin alım-satımı için Şeriat yönergelerine ilişkin zaman içinde geliştirilen önemli bir fetva yayınlamıştır. Fetva, genel sıkıntıya, zorlukların ve halkın ihtiyaçlarının ortadan kaldırılmasına dayanan karma işlemlerde (tutarına bakılmaksızın faiz getiren borçlanmanın yasak olduğunu vurgulayarak) şirketlere alım satım izni vermektedir. Şeriat Kurulu, eşik oranının hukuksal bağlayıcı olduğunu ve gerektiğinde değiştirilebileceğini vurgulamıştır (Gamaleldin, 2015, s. 20).

Malezya ve Ortadoğu yaklaşımları, İslami hisse senedi tarama kriterlerinde farklılıklar göstermektedir. Malezya yaklaşımı, bazı konularda geleneksel finans sistemine yakınlık gösterirken, bazı konularda da daha katı kurallara sahiptir. Ortadoğu yaklaşımı ise genel olarak daha katı kurallara sahiptir. İslam’da tevhidi paradigmaya uygun olarak geniş katılımlı üst bir danışma kurulunun oluşturulması ve konvansiyonel sistem içinde kendine alan açarak güç kazanması İslami finans dünyasının önemli beklentilerindendir. Faiz unsurunun her türlüsünün caiz olmamasına karşın arındırılabilir eşiğin kabul edilmesi bir geçiş dönemi yaşayan İslami Finansın güncel çelişkisi olarak görülmektedir.

KAYNAKÇA

Camgöz, M. (2019). Sermaye Piyasasında İslami İlkeler: Seçilmiş Finansal Varlıklar ve Operasyonel İşlemler Üzerine Bir İnceleme. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 1-11. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi » Makale » Sermaye Piyasasında İslami İlkeler: Seçilmiş Finansal Varlıklar ve Operasyonel İşlemler Üzerine Bir İnceleme (dergipark.org.tr)

Camgöz, M., & Ülengin, B. (2018). İslami Endekslerin Çeşitlendirme Potansiyeli: Eşbütünleşme Yaklaşımı. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(2), 68–83.

Gamaleldin, F. (2015). Shariah-Compliant Stocks Screening and Purification (Issue July) [Doktora Tezi, University of Liverpool]. https://doi.org/10.13140/RG.2.1.3063.0249